جامع‌العلوم ابوالحسن علی بن حسین باقولی اصفهانیجامع العلوم، علی بن حسین بن علی باقولی اصفهانی، ادیب ، نحوی و مفسر قرن ششم می‌باشد. ۱ - شرح حالاز شرح حال او اطلاع چندانی بر جای نمانده است. ظاهراً به سبب آگاهی از علوم گوناگون، به «جامع» یا «جامع العلوم» و به سبب نابینا بودنش به «ضریر» یا «بصیر» نیز شهرت داشته، چنانکه مفسر شیعی معاصر او، طبرسی (متوفی ۵۴۸)، [۱]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۲۰۸.
[۲]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۲۳۲.
از او با عناوین «جامع العلوم النحوی الضریر» و «جامع العلوم البصیر النحوی» یاد کرده است. [۳]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج۱، ص۲۱۱، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
آنچه از زندگی او در کتاب های تراجم نقل شده، تکرار سخنان مورخ و محدّث معاصر او، علی بن زید بیهقی (متوفی ۵۶۵)، در کتاب وَشّاحُ الدِّمْیِة است که اکنون موجود نیست. ۲ - تسلط بر علم نحوبیهقی بنا بر نقل یاقوت حموی ، [۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۷۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
قِفْطی ، [۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۲، ص۲۴۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
صَفَدی [۶]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج۱، ص۲۱۱، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۷]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۱۲، چاپ محمد حجیری، اشتوتکارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و سیوطی ، [۸]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۲، ص۱۶۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
باقولی را در علم نحو همچون کعبه دانسته است که معاصرانش پرده داران آن بودند.در سال ۵۳۵، جامع العلوم نامه ای به عالمان خراسان نوشت و از آنان شرح بیتی از فَرَزْدَق را که درباره خراسان بود، خواست. برخی از فضلای خراسان در شرح آن بیت، رساله ای نوشتند. بیهقی همچنین شعری از او نقل کرده که در آن به علم نحو و دوست داشتن آن اشاره شده است. [۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۷۳۶ـ۱۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۰]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۲، ص۲۴۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
[۱۱]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج۱، ص۲۱۱، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۱۲]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۲، ص۱۶۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۳ - جامع العلوم در آثار علمایاقوت حموی نخستین کسی است که او را منسوب به اصفهان دانسته است. [۱۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۷۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
طبرسی در مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، هشت بار با ذکر نام جامع العلوم، از او سخنانی نقل کرده است. [۱۴]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۵۹۰.
[۱۵]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۷۳.
[۱۶]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۲۰۸.
[۱۷]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۲۳۲.
[۱۸]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۶، ص۴۴۰.
[۱۹]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۷، ص۱۰۵.
[۲۰]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۶۳۹.
[۲۱]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج ۱۰، ص ۸۶۹.
ابوالبرکات عبداللّه بن احمدبن محمود نسفی (متوفی ۷۰۱ یا ۷۱۰) نیز در تفسیر خود [۲۲]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج۱، ص۷۳، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲۳]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج۱، ص۱۴۳، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲۴]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج۱، ص۳۹۳، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲۵]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج ۳، ص ۲۴۱ـ ۳۱۸، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
با نام « مدارک التنزیل و حقائق التأویل »، از جامع العلوم اقوالی نقل کرده است.عالمان متأخر امامی ، او را از رجال شیعه دانسته اند. [۲۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۶، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۲۷]
خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۵، ص۲۵۱.
قفطی، [۲۸]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۲، ص۲۴۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
به نقل از عمربن قُشام حلبی، از فرزندی فاضل از جامع العلوم با عنوان «صفیّ حنفی اصفهانی» که ساکن همدان بوده، یاد کرده است.۴ - وفاتبغدادی [۲۹]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ستون ۶۹۷، در حاجی خلیفه، ج ۵.
سال وفات جامع العلوم را ۵۴۳ ذکر کرده است.۵ - آثارجامع العلوم آثار گوناگونی در نحو ، قرائات و تفسیر قرآن داشته که تعداد اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است. ۵.۱ - کشف‌المشکلات وایضاحالمعضلاتاز جمله آثار باقی‌مانده او «کشف المشکلات و ایضاح المعضِلات» است که نخستین بار «عبدالقادر عبدالرحمان سعدی» آن را به عنوان رساله دکتری در بغداد (۱۹۸۶ـ۱۹۸۷) با نام «الجامع النحوی حیاته و آثاره مع تحقیق کتابه کشف المشکلات و ایضاح المعضلات و علل القراءات المرویة عن الائمة السبعة»، و دیگر بار «محمداحمد دالی» آن را با نام «کشف المشکلات و ایضاح المعضلات» در دمشق (۱۴۱۵) تصحیح و چاپ کرد. ۵.۱.۱ - محتواکتاب « کشف المشکلات » جامع العلوم در واقع تفسیر ادبی قرآن به شمار می‌آید و اقوالی که طبرسی و نسفی از او نقل کرده اند، ظاهراً از همین کتاب بوده است. جامع العلوم در این کتاب علاوه بر مباحث صرف ، نحو ، لغت ، آواشناسی و قرائات ، به ذکر شواهدی از احادیث نبوی و شعر عرب نیز پرداخته است. [۳۰]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۱، ص۸ ـ۹، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۱]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۲]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۱، ص۶۳، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۳]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۴]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۱، ص۳۰۷، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۵]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۲، ص۸۸۴، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۶]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۲، ص۱۱۷۰، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۷]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۶۹، بغداد ۲۰۰۱.
[۳۸]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۷۶، بغداد ۲۰۰۱.
[۳۹]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، بغداد ۲۰۰۱.
[۴۰]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۱۸، بغداد ۲۰۰۱.
[۴۱]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۲۱، بغداد ۲۰۰۱.
[۴۲]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، بغداد ۲۰۰۱.
[۴۳]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، بغداد ۲۰۰۱.
[۴۴]
می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج۱، ص۱۹۵ـ۱۹۶، بغداد ۲۰۰۱.
۵.۲ - شرح اللمع فی النحوکتاب دیگر جامع العلوم، شرح «اللمع فی النحو» اثر «ابوالفتح ابن جِنّی» (متوفی ۳۹۲) است که به گفته قفطی [۴۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۲، ص۲۴۸ـ۲۴۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
بسیار موجز و مفید است و نسخه خطی آن در بلغارستان در کتابخانه ملی صوفیه نگهداری می‌شود. [۴۶]
عدنان درویش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی المکتبة الشعبیة بصوفیة فی بلغاریا، ج۲، ص۱۳۰، دمشق ۱۹۷۴.
۶ - سایر آثاراز دیگر کتاب های اوست : • «الاستدراک علی ابی علی الفارسی»، جامع العلوم [۴۷]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۲، ص۷۷۳، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
از کتابی که ناظر به کتاب ابوعلی فارسی است نام برده و از آتش گرفتن نصف آن خبر داده که ظاهراً همین کتاب بوده است.• «الجواهر فی شرح جمل عبدالقاهر»، که شرح «الجمل فی النحو» اثر « عبدالقاهر جرجانی » (متوفی ۴۷۴) است. • «الشامل» و «البیان فی شواهد القرآن و المجمل». [۴۸]
علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج۲، ص۱۴۹۸، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۴۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۵۰]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۲، ص۲۴۸ـ۲۴۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
[۵۱]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج۱، ص۲۱۱، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
[۵۲]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۲، ص۱۶۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
همچنین آقابزرگ طهرانی [۵۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۶۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۶۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
«تفسیرالباقولی» یا «تفسیرالجامع» را به جامع العلوم نسبت داده که ظاهراً همان کتاب «کشف المشکلات و ایضاح المعضلات» است.احمد راتب نفاخ، [۵۵]
احمد راتب نفاخ، «کتاب اعراب القرآن المنسوب الی الزجاج»، ج۱، ص۸۴۰ـ۸۶۳، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، (رمضان ۱۳۹۳/ اکتبر ۱۹۷۳).
با ارائة قرائن و شواهد، کتاب «اعراب القرآن» منسوب به «ابواسحاق ابراهیم بن سری زَجّاج» (متوفی ۳۱۱) را از « جامع العلوم اصفهانی » دانسته است.۷ - فهرست‌منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۳) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵. (۴) علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، چاپ محمد احمد دالی، دمشق ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۵) می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، بغداد ۲۰۰۱. (۶) خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. (۷) عدنان درویش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی المکتبة الشعبیة بصوفیة فی بلغاریا، ج ۲، دمشق ۱۹۷۴. (۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۹) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتکارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۰) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱. (۱۱) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن. (۱۲) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲. (۱۳) عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی. (۱۴) احمد راتب نفاخ، «کتاب اعراب القرآن المنسوب الی الزجاج»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، (رمضان ۱۳۹۳/ اکتبر ۱۹۷۳). (۱۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن حسین جامع‌العلوم»، شماره۴۳۷۲. |